Laten we beginnen met de Nationale ombudsman. Die concludeert in zijn jaarverslag: ‘De overheid moet beter luisteren naar mensen. In de praktijk participeert alleen een kleine groep. Een goed gesprek met burgers leidt in de praktijk nogal eens tot verrassend eenvoudige oplossingen.’

 

Dussss…!

Waarschijnlijk hebben ze het nieuwsbericht over het jaarverslag van de Ombudsman bij Studio Vers Bestuur uitgeprint en aan de muur gespijkerd. Niet als leidraad, maar als bevestiging van hun overtuiging dat overheden echt anders moeten gaan werken. En dat die boodschap héél langzaam maar zeker indaalt in bestuurlijk Nederland.

Wat verbazingwekkend is, is dat deze nieuwe manier van werken vanuit de overheid kennelijk al veertien jaar bestaat. Maar dat het in Nederland nauwelijks navolging heeft gekregen.

Daar zijn oorzaken voor. Daarover later meer.

 

Chef bezemkast

Vers Bestuur is gehuisvest in het provinciehuis van Overijssel, in Zwolle. Het werd 14 jaar geleden opgericht, omdat toenmalig manager Trudy Vos zich zorgen maakte over de toenemende kloof tussen bestuur en inwoners. We moeten onze manier van werken aanpassen, vond Vos. Maar hoe dan?

Ferenc van Damme, toen al een tijdje werkzaam in Engeland in de klassieke muziekindustrie, zag de vacature, zag de uitdaging, en zag dat dat het een lastige opdracht was. Maar aan dat laatste was hij wel gewend.

 

"We hadden met een groepje vooruitdenkers in Engeland het idee om klassieke muziek via digitale beelddragers te verspreiden. De DVD bestond toen nog niet. Wij zagen een enorme behoefte en trokken aan de bel bij platenmaatschappijen, zo van ‘zullen wij samen mooie dingen gaan maken. Helaas. We kwamen bij alle maatschappijen nooit verder dan de chef bezemkast."

 

Idioot

Van Damme besloot te reageren op de vacature. "Ik ben altijd al bezig om publiek te bereiken. Eerst commercieel, nu voor de overheid. De opdracht van de provincie was eigenlijk idioot. 'Ga de kloof dichten tussen burger en bestuur'. En toch zag ik meteen mogelijkheden. Ik maakte een plan, heel kort, en legde dat voor aan de gedeputeerde. ‘Mooi plan’, zei hij, ‘nu gaan we op zoek naar een professional die dit kan uitvoeren’. Ik zei: ‘uumm, ben ik dat niet?’. De gedeputeerde liep een beetje rood aan. ‘Natuurlijk, jij gaat dat doen Ferenc!’. Tja, het was best even wennen voor iedereen.”

 

Het is woensdagmorgen, we zitten in de kantine van het provinciehuis. Voorbereidingen voor de lunch zijn in volle gang. Ook Mara van den Eelaart is aangeschoven, zij is facilitator/procesbegeleider bij Vers Bestuur en de provincie. Van Damme begon in zijn eentje. Nu is Van den Eelaart een van de twaalf medewerkers. Ze werkt er vier jaar. “Eerst was het alleen het verhaal van Ferenc. Nu is het verhaal ook van mij, van alle medewerkers hier. Je moet er helemaal van overtuigd zijn dat het anders moet, en anders kán.”

 

Quick fix

Wat houdt die nieuwe werkwijze dan in? Vooropgesteld: er is geen quick fix, of een vast format. Daar zijn ze bij Vers Bestuur wel achter gekomen. Misschien zegt een aantal praktijkvoorbeelden nog wel het meest.

 

Rouveen bijvoorbeeld. Daar schreef de gemeente Staphorst een prijsvraag uit, om inwoners de regie te geven voor een nieuwe invulling op het terrein van een voormalige basisschool. Wat voor soort woningen of voorzieningen zouden op dat terrein moeten komen? Iedereen leverde plannen in, ook schoolkinderen. Die kinderen bleken de basis voor het succes. Want die namen hun plannen én enthousiasme mee naar hun ouders en andere familieleden.  

Uiteindelijk werd in de kantine van de plaatselijke sportclub 1 plan gekozen door de inwoners. Honderden mensen brachten hun stem uit.

Er zijn geen bezwaren ingediend. Geen enkele. De bouw is inmiddels in volle gang:

 

Nieuwbouw op Levensboomlocatie in Rouveen officieel gestart - Woonstichting Vechthorst

 

In Hellendoorn organiseerde Vers Bestuur een bijeenkomst voor ouderen. Uitgangspunt: de ouderen gaan de politiek vertellen wat er wat hun betreft in de verkiezingsprogramma’s zou moeten komen. In plaats van andersom. Aan tafeltjes werd gesproken over thema’s als veiligheid, eenzaamheid, energie, wonen. Dat leverde voor de politici nieuwe inzichten op. De ouderen zélf zijn inmiddels aan de slag gegaan met de uitwerking van de plannen.

 

Of IJsselheem in Kampen, een instelling voor ouderen met een intensieve zorgvraag. De bestuurder ging, heel kwetsbaar, voor de bewoners van de zorginstelling staan en zei: “Ik weet het ook niet. Ik ben op zoek naar jullie meningen. Ik wil graag antwoord op de vraag wat er moet gebeuren zodat jullie je hier thuis voelen tot aan je dood.”

Na een intensief traject met bewoners en familieleden werd een pand gekocht. Hard uitgangspunt was dat er ruimte is voor eigen spullen, persoonlijke herinneringen en gewoonten van bewoners. In co-creatie met omwonenden, zorgmedewerkers, potentiële bewoners en andere zorginstellingen werd invulling gegeven aan het nieuwe zorgconcept. Volgend jaar gaan de deuren open van het nieuwe pand.

 

In Hengevelde begonnen ze kleiner. Ze wilden hun dorpsbewoners laten meedenken en meebeslissen over het programma in het plaatselijke dorpshuis. Dat leverde zo veel op, dat er nu een gebiedscoöperatie is opgericht waar dorpsbewoners zelf richting geven aan hun omgeving, of het nu gaat over energietransitie, veiligheid, sport, voorzieningen, etc. Zie de link onderaan dit verhaal. Rode lijn in dit verhaal: gemeente en inwoners kennen elkaar nu veel beter, hebben geleerd elkaar te vertrouwen en versterken elkaar.

 

Usual suspects

Hoe zorg je er nou voor dat je aan tafel zit met een brede vertegenwoordiging van bewoners, en niet alleen met de usual suspects die hun weg naar bestuurders sowieso wel vinden?

 

Klein beginnen en dan uitbouwen, is de ervaring van Vers Bestuur. In de meeste gevallen gaat het als volgt. Op de eerste bijeenkomst komen een paar mensen af. ‘Boze structuurzoekers’ en ‘verantwoordelijken’ noemt Van Damme ze. “We leggen dan uit dat zij maar een klein stukje van het spectrum zijn. Dat we meer mensen nodig hebben. We vragen ze om de volgende keer iemand mee te nemen. Op persoonlijke titel. Zij kénnen de anderen immers. Vrienden, familie. Mensen waarmee je vist, of mensen die je kent van de voetbalclub. Dan organiseer je een volgende bijeenkomst. En dan stel je precies dezelfde vraag. En je gaat net zo lang door totdat je echt een brede groep mensen hebt met uiteenlopende meningen. Eerst is er nog wel wat argwaan. Maar er ontstaat een moment dat mensen het gevoel krijgen dat het een oprecht proces is. Dat er sprake is van co-creëren. Dan komt het op gang, en ga je meters maken.”

 

Vooruitstruikelen

De valkuil is om dan meteen een plan van aanpak te maken. Dat werkt niet, heeft Vers Bestuur gemerkt. Na elke stap voorwaarts wordt even pas op de plaats gemaakt. Doet iedereen nog mee? Is er voldoende enthousiasme? Wat hebben we tot nu toe geleerd van de sessies? Pas na die evaluatie gaan ze verder met de volgende stap. Vooruitstruikelen noemen ze dat bij Vers Bestuur.

 

Ook belangrijk: kaders. Een gemeente bijvoorbeeld kan/moet vooraf duidelijk aangeven wat er wel kan en wat niet kan. Vers Bestuur let er vervolgens op of die kaders helder en logisch zijn, of inwoners ze kunnen onderschrijven en of ze niet te knellend zijn.

Het gaat er niet om iets te bedenken waar een meerderheid het mee eens is en daar dan een klap op te geven. Dan winnen altijd de mensen die zich al een positie hebben verworven in een gemeenschap. Nee, het gaat om het ophalen van goede ideeën. Het draagvlak komt vanzelf. De deelnemers worden opgesplitst in groepjes, die worden verdeeld over verschillende tafeltjes. Dat levert meer op dan een bomvol zaaltje met inspreek microfoons.

 

Uiteindelijk is er een opbrengst. Wat er bij vergelijkbare projecten dan vaak gebeurt, is dat het bestuur het overneemt. Die gaan de ideeën uitvoeren. Zo gaat dat immers altijd. Vers Bestuur werkt anders. De deelnemers aan de sessies zorgen zelf dat het goed komt, tot aan het einde van het traject. Van Damme: ”We hebben het over deelgeven, en niet over deelnemen. Over mede-eigenaarschap.”

Jan Dunnink, een van de initiatiefnemers van het bouwproject in Rouveen, vond dat misschien nog wel het lastigste onderdeel. “Uiteindelijk wil een gemeente toch de uitvoering van je overnemen. Omdat ze altijd zo werken. Dat is misschien logisch, maar we hebben onze poot stijf gehouden. Wij als inwoners hebben dit bedacht, we doen geen concessies die het uitgangspunt van het idee in gevaar brengen.”

 

Vers Bestuur heeft inmiddels tientallen lopende en afgeronde projecten. Ze kunnen het werk nauwelijks aan. Mislukt het wel eens? 

Van den Eelaart: “Ja, als een opdrachtgever te snel resultaat wil zien en geen ‘co-creatie geneuzel’. Dan stappen wij er uit. Er is geen quick fix. Wij drijven op de energie van mensen die wel willen. Is die energie er niet, dan heeft het geen zin.”

 

Koesteren

Het loopt tegen twaalf uur, de eerste ambtenaren komen binnen voor de lunch. Hoe ligt Vers Bestuur eigenlijk bij de andere afdelingen van de provincie Overijssel? “Van Damme: eerst was het argwaan, toen gedogen en nu koesteren. We waken er voor dat we op een eilandje komen te zitten. Dat gaat steeds beter.”

Van den Eelaart: “Mijn verwachtingen zijn eigenlijk meer dan uitgekomen.”

 

Maar het is heus niet altijd van een leien dakje gegaan. Van Damme: “We werden als een bedreiging gezien. Sommigen hadden of hebben een enorme hekel aan ons omdat we de gevestigde orde bedreigen. We liepen dwars door de hiërarchie heen.

Dan hadden we een personeelsbarbecue en kwam er iemand op mij af met wat biertjes op en iets te rode wangetjes. Die boog zich over mij heen en riep, met priemende vinger, ‘het moet nu ophouden! Die infantiele onzin van je, wij zijn een respectabele organisatie en jij maakt er een speeltuin van!’ Tja, welke emotie daar achter zit? Ik denk angst. Angst voor het onbekende, dat er aan de fundamenten wordt gerammeld.”

“Als je het hele proces beschouwt, vult Van den Eelaart aan, van begin tot eind, is er lef nodig. Bij de opdrachtgever, bij de collega’s hier. En bij ons.”

 

Tasforce

Waar bestuurlijk Nederland al tientallen jaren de mond vol heeft van het begrip bestuurlijke vernieuwing, zou je verwachten dat de vruchten van Vers Bestuur overal in het land geplukt zouden worden. Maar dat gebeurt niet. Van Damme: “We hebben ze hier allemaal op bezoek gehad. Gemeenten, provincies, verenigingen, bonden, Binnenlandse Zaken. Laaiend enthousiast. Maar je hoort er nooit meer iets van. Ze durven het niet aan. Ook hier is het pure angst. Daar moet je overheen durven stappen. ”

 

Hoe zou je de werkwijze in Overijssel dan wel landelijk uit kunnen rollen? “Zet een taskforce op. Nu. Zet als overheid tien van je meest voorwaarts denkende mensen bij elkaar. Overheden betalen abonnementsgeld voor de taskforce, 25.000 euro of zo, ik noem maar wat. Zo zou ik beginnen. Los hiervan: Geef niet op. Wij steken inderdaad heel veel tijd in de voorkant van het proces. Sommigen zeggen dan ‘dit schiet niet op, we kletsen alleen maar’. Maar we hebben veel minder gedoe aan de achterkant. Dan pak je die tijd meer dan terug, en het scheelt ook in de kosten, weten we uit ervaring. En je doet het goede. De manier waarop we het altijd deden, ik kan niet anders zeggen, nadert zijn faillissement. Adopt, or die.”

 

RK

 

Nog een paar losse opmerkingen/inzichten/vragen die bij mij binnen kwamen zeilen na het gesprek met Maja en Ferenc:

 

• zullen we stoppen met het woord ‘burger?’. Tenzij we het over een platgeslagen stukje vlees in een broodje hebben? Een burger is abstract. Ver weg. Hoef je niks mee. Beter: inwoners. Of gewoon: mensen
• wie komt er met een beter woord voor ambtenaar? Ik hoor steeds vaker fans van het Engelse civil servant, maar heeft iemand daar een mooi Nederlands woord voor?
• als de werkwijze van Vers Bestuur een blauwdruk wordt voor een nieuwe relatie tussen overheid en inwoners, zou de journalistiek dan ook (delen) van die blauwdruk kunnen gebruiken? En zijn daar al voorbeelden van te geven?

 

En nog wat handige links:

 

Binnenlands Bestuur stelt een vraag:

Essay: waar blijft de bestuurlijke vernieuwing?

 

De mensen achter het project in Rouveen:

Creatief op de woningmarkt: Hoe autistische kinderen toch in Rouveen kunnen blijven - RTV Oost

 

Ook Herman Tjeenk Willink windt zich op over de manier waarop de overheid maatschappelijke democratie vaker in de weg zit dan aanwakkert. De ongeduldigen onder ons kunnen skippen naar 32.20: 

 

Herman Tjeenk Willink over zijn boek 'Groter denken, kleiner doen'

 

Wie meer wil weten over de persoon Ferenc van Damme is er deze interessante podcast (met beeld)

 

 #11 - Ferenc van Damme: “Als het écht moet? Dan pas gebeuren er essentiële dingen.”

 

Hengevelde pakt het groots aan:

 

Eerste ledenvergadering Dorps Coörporatie Samen Hengevelde: “Unieke avond” - WegdamNieuws